UYGUR DEVLETİ (744-840)

  • Türklerin İslamiyet’in kabulünden önce kurdukları son büyük Türk Devletidir.
  • Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan’dır.
  • İlk merkezleri Ötüken iken bu dönemde Ordubalık (Karabalgasun) şehri kurularak buraya taşınmıştır.
  • Kutluk Bilge Kül’ün ölümü üzerine yerine geçen oğlu Moyen – çur (Bayan – çur), bir yandan Asya’da önemli ölçüde Türk birliğini yeniden sağlamış, diğer yandan Talas Savaşı’nda (751) Müslüman Araplara yenilen ve karışıklık içinde yaşayan Çin İmparatoruna yardım ederek, onlarla yakınlık kurmuştur. Moyen-çur dönemi Uygur Devleti’nin en parlak dönemidir.
  • Böğü Kağan döneminin en önemli olayı Mani(Maniheizm) dinini devletin resmi dini haline getirmesidir. Uygarların yaşam biçimleri ve kültürleri üzerinde büyük değişikliklere neden olan Mani dini halk arasında fazlaca yayılmamıştır. 

Maniheizmi kabul etmelerinin Uygurlara etkileri:

1) Et yemeyi ve savaşmayı yasaklaması nedeniyle, Uygurların savaşçı niteliklerini kaybetmelerine neden olmuştur.

DİKKAT: Uygurlar savaşçı özelliklerini kaybetse de Milli benliklerini korumuşlardır. Bunun için özel önlemler almışlardır. Örneğin Çinceden dillerine kelime girmemesine özen göstermiş, kelimelerin, Türkçe karşılıklarını kullanmışlardır.

2) Orta Asya Türkleri’nin yaşam biçimi olan konar-göçerliği terk ederek yerleşik yaşama geçmelerine neden olmuştur.

3) Tarım ve ticarette ilerlemelerinde

4) Mani dininin benimsenmesi, bu dini halka öğretmek için birçok kitap yazmalarında, matbaanın temelleri sayılan kalıpların kullanılmasında,

5) Tapınaklar gibi mimari eserler yapmalarında da etken olmuştur.

6) Ayrıca yerleşik yaşama geçtikleri için yazılı kültür ( edebiyat, hukuk gibi ) gelişmiştir.

DİKKAT : Genelde sorularda Uygurları diğer Türk topluluklarından ayıran özellikler sorulmakla birlikte maniheizmin ve yerleşik yaşamın hangi konularda değişiklik yaratmadığı da sorulabilir.

Uygurlarda;

  • Devlet yönetim anlayışı,
  • Egemenlik anlayışı, ( Kut anlayışı )
  • Dil değişmemiştir.

Bağa Tarkan döneminde, devlet açlık, kıtlık ve salgın hastalıklar yüzünden karışıklık içine düşmüştür. Bundan yararlanan Kırgızlar, 840 yılında Uygur Devleti’ne son verdiler. Uygurların bir çoğu Karluk ülkesine, Çin’in kuzeyine, Beşbalık ve Turfan’a giderek yeni devletler kurmuşlardır.

NOT :  GÖÇ destanı bu olayı anlatmaktadır.

1. Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar):

Uygur Devletinin Kırgızlar tarafından yıkılmasından sonra Çin’in Kuzeyindeki Kansu bölgesine giden Uygurlar tarafından kurulmuştur.

2. Turfan (Doğu Türkistan) Uygur Devleti:

Turfan bölgesinde kurulmuştur. Budizm dinini benimsemişlerdir. Ticaret sayesinde ekonomik olarak güçlenmişlerdir. Moğollar tarafından yıkılmışlardır.

 

DİKKAT: Moğol egemenliğini girdikten sonra;

  • Moğol devletinde memurluk, yöneticilik yaparak devlet örgütlenmesinde rol oyandılar
  • Moğolların alfabesi olmadığı için Uygur alfabesini kullanmışlar böylece Moğol diline pek çok Türkçe kelime girmiştir.
  • Ünlü Cengiz yasaları Uygur kanunlarından etkilenmiştir.

SONUÇ: tüm bu kültürel etki sonucu Moğolların Türkleşmesinde önemli bir rolleri olmuştur.